قرآن ۽ اهلبيت عليهم السلام

فونٽ جو اندازو:

2020/10/12

*اهلبيت ۽ قرآن پاڪ*

سنڌيڪار: علي گوهر ايماني

الحمد لله رب العالمين و صلي الله علي محمد و آله ‏الطاهرين. ‏

تعريف ان خدا لاءِ آهي جيڪو ٻنهي ‏جهانن جو پالڻهار آهي ۽ درود ۽ سلام ‏هجن محمد ص‏ ۽ سندس پاڪ آل تي.‏

توهان جي خدمت ۾ سڀ کان پهريان ‏اميرالمومنين علي ع جي ولادت با ‏سعادت، رجب المرجب ۽ شعبان المعظم ‏جي عيدن جي مبارڪباد پيش ڪريان ‏ٿو.‏

اهڙي ريت هن پروگرام رکڻ وارن ‏بانيان جو شڪر گذار ۽ ٿورائتو آهيان.‏ جيڪو نور القرآن سنڌ پاڪستان جي ‏طالب علمن پاران رکيو ويو آهي. توهان ‏جي خدمت ۾ عرض ڪريان ته اسان جو ‏بحث ‏قرآن شريف ۽ اهلبيت جو ‏هڪٻئي سان رابطو جي باري ۾ آهي يعني هڪ طرفي ‏بحث آئون توهان جي خدمت ۾ عرض ‏ڪريان ٿو.‏ قاعدي مطابق هي هڪ تمام وسيع ‏بحث آهي پر ڪوشش ڪريان ٿو ته ان ‏بحث جون ڪجھ جايون حوالن جو ‏تعارف ڪرائيندي ۽ وقتي طور تي ‏ڪجھ ڪتابَ ۽ مقالا جن جو حاشيءَ ۾ ‏مطالعو ڪري سگھجي ٿو انهن ڪتابن ‏‏۽ مقالن جو حوالو ڏيندي بحث کي ‏اڳتي وڌايان ٿو. ‏

پهريون ڀاڱو: هن بحث جو پهريون رخ ‏هي آهي ته اهل بيت قرآن شريف لاءِ ‏ڪهڙيون خدمتون انجام ڏنيون آهن؟

ٻيو ڀاڱو: بحث جو ٻيو رُخ هي آهي ته ‏قرآن مجيد اهل بيت کي ڪهڙا هديا ‏‏۽ تحفا عطا ڪيا آهن ۽ قرآن شريف ‏اهل بيت جي ڪهڙي خدمت ڪئي ‏آهي؟ ‏

پهريون ڀاڱو:‏

‏ قرآن ڪريم لاءِ اهلبيت جون ‏خدمتون

پهرئين ڀاڱي يعني قرآن مجيد لاءِ ‏اهلبيت ڪهڙيون خدمتون انجام ‏ڏنيون آهن ان لاءِ ڪجھ بنيادي پهلوئن ‏بابت بحثُ ڪري سگھجي ٿو. ‏

پهريون پهلو: قرآن شريف جو لکڻ ۽ ‏تحرير ڪرڻ آهي؛ قرآن ڪريم ‏اميرالمومنين وسيلي لکيو پئي ويو. ‏اوهان ان کان ڀَلِيءَ ڀَتِ آگاهه آهيو ته ‏اميرالمومنين علي قرآن شريف جي ‏ڪاتبن( لکڻ وارن) منجھان هڪ آهي ۽ ‏جيڪو مصحف امام علي تحرير ‏فرمايو اهو مشهور ۽ معروف آهي.‏

ٻيو پهلو: جيڪا خدمت اهل بيت ‏قرآن شريف لاءِ انجام ڏني اها قرآن ‏مجيد جي جمع آوري ۽ ان جي حفاظت ‏ڪرڻ هئي. يعني اهل بيت جو ‏سَربراههُ ۽ ميرِ مجلس خود پيغمبر ‏اڪرم ۽ علي‏ آهن. قرآن ڪريم ‏جيئن جيئن نازل ٿيندو ويندو هو ان ‏جي آيتن منجھان هر هڪ آيت جو هڪ ‏نسخو پاڻ سڳورا‏ گھر ۾ محفوظ ‏ڪري رکندا هئا. هيءَ روايت بحار ‏الانوار ۾ ٻن جاين تي نقل ٿي آهي ته ‏پيغمبر اڪرم جي رحلت ۽ لاڏاڻي ‏کان پوءِ اميرالمومنين علي قسم ‏کنيو هو ته نماز کانسواءِ پنهنجي ‏ڪلهن تي عبا (چادر) نه رکندو، ‏ايستائين جو قرآن مجيد کي جمع نه ‏ڪري وٺي ۽ مولا ائين ئي ڪيو هڪ ‏اٺ تي قرآن مجيد کڻي ماڻهن جي آڏو ‏اچي پيش ڪيو اتي هڪ واقعو پيش ‏آيو جنهن کي توهان ڄاڻو ٿا. بهرحال ‏قرآن شريف جي هڪ جمع آوري رسول ‏خدا جي گھر ۾ ۽ ان کان پوءِ ٻي ‏جمع آوري هڪ مُصحف ۾ ‏اميرالمومنين علي جي ذريعي ٿي. بس ‏اها هڪ ٻي خدمت آهي جيڪا اهل ‏بيت قرآن لاءِ انجام ڏني. البته هڪ ‏جمع آوري عثمان جي زماني ۾ به ٿي. ‏مصحفن جي هڪ هجڻ تي امير ‏المومنين علي جي نظارت ۽ سرپرستي ‏هئي ۽ اهلبيت تائيد ٿئي ڪئي ۽ ‏ڪلام الله (قرآن) کي ضايع ٿيڻ کان ‏نجات ڏنائون جنهن سببان اختلاف گھٽ ‏ٿيا ۽ جيڪي مسئلا مصحف جي هڪ ‏هجڻ جي باري ۾ هئا تن منجھ به ‏اهلبيت جي برڪت سان اختلاف ‏گھٽيو.‏

ٽيون پهلو: اهل بيت جيڪا خدمت ‏قرآن مجيد لاءِ ڪئي اُها قرآن جو تفسيرُ ‏آهي. ڇاڪاڻ ته مان ان بحث کي ‏تفصيلي طور تي بيان ڪرڻ چاهيان ٿو ‏ان ڪري ان کان گذرندي اڳتي وڌان ‏ٿو.‏

چوٿون پهلو: اهل بيت جيڪا ‏خدمت قرآن جي ڪئي، اُها قرآن شريف ‏جي تعليم ۽ سِکِيا آهي. قرآن ڪريم ‏جي سکيا ۽ ٻين کي ان جي تعليم ڏيڻ ‏خود پاڻ سڳورن کان شروع ٿئي ٿي. ‏حضور پاڪ قرآن مجيد جون ڏهه ڏهه ‏آيتون ڪري ماڻهن کي سيکاريندا هئا. ‏پهريان الفاظ ۽ اکر سيکاريندا هئا پوءِ ‏انهن جو مقصد ۽ مفهومُ سيکاريندا ‏هئا. ان کان بعد ۾ ايندڙ وقت ۾ اهل ‏بيت جن متنن جي ماڻهن کي ‏تعليم ۽ سکيا ڏيندا هئا انهن مان هڪ ‏قرآن مجيد جي آيتن جي تعليم ۽ سکيا ‏هئي. اهل بيت قرآني بحث گھڻو ‏ڪندا هئا، ڪڏهن قرآن شريف جي ‏تلاوت جو شوق ڏياريندا هئا ته وري ‏ڪڏهن ان کي حفظ ۽ ياد ڪرڻ جو ‏شوق ڏياريندا هئا. بهرحال قرآن شريف ‏جي تعليم ۽ سکيا ڏيڻ ۾ اهل بيت ‏بنيادي خدمت انجام ڏني آهي. ‏

پنجون پهلو: قرآن مجيد تي عمل ڪرڻ ‏هو. انهن خدمتن مان جيڪي اهل ‏بيت‏ قرآن ڪريم لاءِ انجام ڏنيون ‏آهن، هڪ خدمت قرآن ڪريم کي ‏معاشري ۾ مجسم شڪل ۾ پيش ڪرڻ ‏هو جهڙي اهو چوڻا ته انسان قرآن ۾، ته ‏ان جو مطلب ڇا آهي؟ مومن قرآن ۾، ‏ان جو مطلب ڇا آهي؟ ڪامل انساني ‏قرآن جي نگاه ۾، ان جو مطلب ڇا ‏آهي؟ جيستائين اهو ٻاهرين دنيا ۾ ‏ڏيکارجي نٿو تيستائين حقيقت ۾ قرآن ‏مجسم ٻاهرين دنيا به وجود ۾ نٿو اچي ‏سگهي. قرآنِ ناطق، قرآنِ مجسم، اهل ‏بيت آهن. قرآن مجيد جا سمورا ‏احڪام ۽ ان جا اخلاقي ۽ اعتقادي ‏‏(پهلو) جيڪي عمل سان تعلق رکن پيا ‏انهن کي اهل بيت عملي جامو ‏پهرايو. امام حسين جي قيام جي ‏باري ۾ هڪ ڪتاب به آهي جنهن جو ‏نالو ‏مباني قرآني نهضت عاشورا، ‏نهضت عاشورا بر اساس قرآن يعني ‏جيڪڏهن ڪوئي قرآن تي عمل ڪري ۽ ‏امام حسين جي حالات مطابق ‏ماحول بڻجي وڃيس ته ان کي گھرجي ته ‏امام حسين وانگر عمل ڪري. ان ‏لحاظ سان خود قرآن شريف تي عمل ‏ڪرڻ ۽ قرآن ڪريم جي احڪام کي ‏جاري ۽ نافذ ڪرڻ امام علي ۽ ٻين ‏ائمه ذريعي قرآن لاءِ سندن هڪ وڏي ‏خدمت آهي، جو کيس عملي جامو ‏پهرايائون. ‏

ڇهون پهلو: قرآن مجيد جي تبليغ ۽ ان ‏جي پيغام کي نشر ڪرڻ، قرآن شريف ‏کي مهجوريت (1) (پوئتي ڇڏي ڏيڻ) ‏کان ٻاهر ڪڍڻ. جيڪڏهن توهان نهج ‏البلاغه جي خطبن تي هڪ نگاهه ڊوڙايو ‏ته توهان کي خبر پئجي ويندي ته ان ۾ ‏قرآن پاڪ جي باري ۾ کوڙ ساري ‏گفتگو ٿيل آهي ۽ قرآن بابت امام ‏علي شوق ڏياريو ۽ ڌيان ڇڪايو ‏آهي. اهي تفسيرون جيڪي اهلبيت ‏ کان نقل ٿيون آهن انهيءَ باري ۾ ‏آهن. نُور الثقلين، البرهان، تفسير ‏صافي جون روايتون حقيقت ۾ قرآن ‏شريف کي مهجوريت مان ڪڍڻ خاطر ‏هيون. هينئر آئون انهن پهلوئن تي بحث ‏ڪرڻ نٿو چاهيان، ڪجھ بحثن کان ‏جلديءَ ۾ گذري وڃان ٿو ۽ ڪجھ جي ‏طرف اشارو ڪريان ٿو. ‏

قرآن جي تفسير ۾ اهل بيت جي ‏ڪردار جا مقام

اهي اهل بيت جون قرآن شريف جي ‏حوالي سان خدمتون هيون انهن منجھان ‏هر هڪ کي جدا جدا مقالي ۽ مضمون ‏جي ڍانچي ۾ آڻي بحث کي تفصيلي ‏بڻائي سگھجي ٿو. هينئر ان تفسير ‏واري بحث کي ڪجھ وڌيڪ کولڻ ‏چاهيان ٿو. اهل بيت جو ڪردار، ‏قرآن شريف جي تفسيرَ ۾ ڪهڙو هو؟ ‏اهل بيت قرآن جي تفسيرَ ۾ ڪهڙو ‏ڪم انجام ڏيندا هئا. اهو هڪ بنيادي ‏نڪتو آهي انهن ڪجھ ڀاڱن ۽ حصن ‏منجھان جن ۾ اسان پهرين ڀاڱن ۾ ‏توهان جي خدمت ۾ عرض ڪيو سين.‏

‏1. تفسير جو طريقو ‏

ٽئين حصي کي ڪجھ وڌيڪ مقدار ۾ ‏واضح ڪرڻ چاهيان ٿو. اهل بيت ‏ذريعي قرآن جي تفسير جو مطلب ڇا ‏آهي؟ ڏسو قرآن جي تفسير جي باري ۾ ‏پهريون جيڪو ڪجھ ڪردار اهل ‏بيت انجام ڏنو جيڪو اهم به هو ‏مرحوم علامه طباطبائي ‏الميزان جي ‏ٽئين جلد ۾ ان کي اهل بيت جو ‏بنيادي ڪردار ليکيو آهي، اهو ڪم ‏قرآن جي تفسير جي صحيح روش ۽ ‏طور طريقو آهي. يعني صحابه ڪرام ‏جڏهن نبي اڪرم جي خدمت ۾ اچن ‏ٿا ۽ پاڻ سڳورن کان هن آيت ‏الَّذينَ ‏آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ هُمُ ‏الْمُهْتَدُونَ (2) جي باري ۾ پڇن ٿا ۽ ‏چون ٿا ته اسان مان ڪهڙن ظلم ناهي ‏ڪيو جيڪڏهن بنا ان تي آهي ته جن ‏ظلم ناهي ڪيو اهي هدايت يافته ‏آهن أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ آيت جو اهو ‏ٽڪڙو حصر تي مشتمل آهي ان آڌار تي ‏حقيقت ۾ اسان مان ڪوئي به هدايت ‏يافته ناهي. ‏

فَفَسَّرَهُم بِالشِّرِک وَ قَالَ: پاڻ ڪريم‏ ان ‏جي تفسير ۽ وضاحت شرڪ جي ذريعي ‏ڪندي (اشارو ڪري) فرمايائون: إِنَّ ‏الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيمٌ (3) بيشڪ شرڪ يقيناً ‏وڏو ظلم آهي. يعني الله تعالى جيڪو ‏فرمايو آهي. الَّذينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إيمانَهُمْ بِظُلْمٍ…‏(4)اتي بظلم جي معنيٰ ”بشرک“ آهي ‏يعني جن پنهنجي ايمان کي شرڪ سان ‏نه ملايو) إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيمٌ واري آيت ‏جي دليل سان جيڪا سورت لقمان ۾ ‏آئي آهي (ظلم مان مراد شرڪ آهي). ‏حقيقت ۾ پاڻ سڳورن ٻن آيتن کي ‏هڪٻئي جي ڀڪ (ڀر) ۾ رکيو ۽ نتيجو ‏ڪڍيو ٻين لفظن ۾ کڻي ائين چئجي ته ‏نبي ڪريم قرآن ذريعي تفسير ڪرڻ ‏جي تعليم ۽ سکيا ڏني يا مثال ‏وَ حَمْلُهُ وَ ‏فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرا(5) واري آيت جي ‏ڀرسان رکون هيٺ ڏنل آيت جنهن ۾ ‏آهي ته ٻار کي ٻه سال کير پيارڻ ‏گھرجي. وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ ‏كامِلَيْنِ‏ (6) ته ان مان اهو نتيجو نڪري ‏ٿو ته حمل (ٻار جي پيٽ ۾ رهڻ) جي ‏گھٽ ۾ گھٽ مدت ڇهه مهينا آهي. يعني پاڻ سڳورا‏ حقيقت ۾ قرآن جي تفسير ‏قرآن سان ڪن ٿا ۽ قرآن جي ذريعي ‏قرآن جي تفسير ڪرڻ جو طريقو ‏سيکارين ٿا. ڪڏهن اهل بيت به ‏عقلي تفسير ڪرڻ جي روش سيکارين ‏ٿا اسان منطق تفسير نالي ڪتاب ۾ ان ‏جا ٻه نمونا آندا آهن وقت ڪونهي ‏تنهنڪري صرف ان جي طرف اشارو ‏ڪريان ٿو توهان پاڻ ئي ان جي طرف ‏رجوع ڪريو. عقلي تفسير ڪرڻ جو ‏مثال بيان ڪريان ٿو هو (راوي) چوي ٿو ‏جڏهن امام رضا‏ جي خدمت ۾ آيا ‏سين ۽ امام‏ کي بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتا7) جي متعلق عرض ڪيو سين ۽ ‏پڇيو سين ته ڇا خدا کي هٿ آهن؟ ‏راوي چوي ٿو پنهنجي هٿ جي ذريعي ‏امام رضا‏ جي هٿ مبارڪ جي ‏طرف اشارو ڪيُم يعني ڇا هنن ٻنهي ‏هٿن وانگر خدا جا هٿ آهن امام فرمايو:لَا لَوْ كَانَ هَكَذَا لَكَانَ ‏مَخْلُوقًا‏ (8) نه (ڇاڪاڻ) جيڪڏهن خدا ‏ائين هجي ها ته مخلوق ٿئي ها. مخلوق ‏ٿيڻ ۾ محدوديت آهي ۽ محدوديت جو ‏نتيجو خدا هجڻ سان سازگار ناهي ۽ ان ‏سان ٺهڪي نٿو. يعني امام‏ بحث ‏کي عقلي ڪري ڇڏيو. امام‏ ائين نه ‏فرمايو: ‏لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ء‏ (9) بلڪه ‏فرمايولَا لَوْ كَانَ هَكَذَا لَكَانَ مَخْلُوق‏ نه، ‏‏(ڇاڪاڻ ته) جيڪڏهن خدا ائين هجي ها ‏ته مخلوق بڻجي وڃي ها ۽ محدود ‏مخلوق ٿيندي آهي خالق نه. ‏

امام عقلي دليل پيش ڪري ان ذريعي ‏آيت کي سمجهڻ جي تعليم ڏين ٿا. انهن ‏امام کان پڇيو: مٿي، جي ڪجھ ‏حصي تي مسح ڪرڻ ڇو ڪافي آهي؟ ‏امام فرمايو: لِمَكَانِ الْبَاءِ (10) ڇو ‏جو خدا فرمايو آهي: ‏ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ ‏‏(11) بِرُؤُسِ ۾ باء تبعيض يعني بعض ۽ ‏ڪجھ جي معنى ڏئي ٿي. يعني مٿي ‏جي ڪجھ حصي تي مسح ڪرڻ ڪافي ‏آهي؟ اتي امام قرآن جي قرآن جي ‏ذريعي تفسير ڪرڻ جو طريقو سيکاري ‏رهيا آهن. عقلي تفسير جو طريقو، پاڻ ‏سڳورن جي روائي تفسير جو طريقو، ‏ٻين تفسيرن جا طور طريقا، اهو اهل ‏بيت جو قرآن شريف جي تفسير ‏ڪرڻ ۾ اهم ڪردار رهيو آهي.‏

‏ 2. تفسير جي انحراف کان روڪ ٿام

تفسير جي انحراف کان روڪ ٿام ۾ ‏اهلبيت جو ڪردار هي هو ته تفسير ‏بالرأي ڪرڻ نه ٿي ڇڏيائون. (يعني من ‏گھڙت ۽ هٿ ٺوڪي تفسير کان ‏روڪيندا هئا). تفسير بالرأي جي باري ‏‏۾ خود پيغمبر اڪرم‏، امام علي ‏‏۽ اهل بيت کان بار بار روايتون ‏نقل ٿيون آهن ته ‏مَنْ فَسَّرَ الْقُرْآنَ بِرَأْيِهِ ‏فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّار جنهن قرآن جي من ‏گھڙت تفسير ڪئي ان جو ٺڪاڻو جهنم ‏آهي. اهي روايتون مختلف پهلوئن کان ‏نقل ٿيون آهن ڪجھ محدثن انهن کي ‏متواتر ته وري ڪجھ انهن کي متظافر ‏ڪوٺيو آهي. ‏

تفسير کي انحراف کان روڪڻ ۽ ‏تفسيري انحرافات سان مقابلو ڪرڻ ‏جيڪو تفسير بالرأي جي عنوان هيٺ ‏اچي ٿو اهو ڪڏهن پنهنجي راءِ ۽ نظر ‏قرآن تي مڙهڻ آهي ۽ ڪڏهن وري ان ‏وانگر، اهي اهل بيت جون تفسير ۽ ‏تفسير جي مجموعي هيٺ ايندڙ شين ‏لاءِ اهم خدمتون آهن.‏

‏3. قرآن جي معنيٰ ۽ مفهومن جي ‏وضاحت

قرآن مجيد فرمايو آهي: ‏وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ ‏الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاس (12) اها آيت بيان ‏ڪري رهي آهي ته اهل بيت کي ‏قرآن کي بيان ڪرڻ جو مقام عطا ڪيو ‏ويو آهي ۽ وَالنَّخْلَ باسِقات (سورت ق، آيت10. ) ‏جي باري ۾ پڇيو ويو فرمايائون: طولها ‏يعني اهو بلند آهي. ڪڏهن ڪڏهن اهل ‏بيت معنى ۽ لغت ۽ آيت جي ظاهري ‏مفهوم کي ڀلي نموني واضح ڪندي ‏بيان ڪندا هئا. ‏

‏4. احڪام وارين آيتن جي ننڍن وڏن ‏مسئلن کي بيان ڪرڻ ‏

ان کي ڪڏهن نبي ڪريم‏ کان نقل ‏ڪندا هئا ۽ ڪڏهن علم لدني ته وري ‏ڪڏهن خدائي علم جي خزاني ۽ چشمي ‏جي آڌار تي بيان ڪندا هئا. انهن ‏منجھان ڪيترائي (جزئي مسئلا) خود ‏قرآن شريف ۽ نبوي روايتن ۾ ناهن آيا ‏پر اهل بيت جي روايتن ۾ بيان ٿيا ‏آهن ۽ اهو ان تقسيم جو هڪ وڏو ‏حصو آهي، تنهنڪري ان بيان مطابق ‏سمورو وسائل الشيعه، قرآن شريف جو ‏تفسيرُ ٿي ويندو. اسان جي ڪتابن ۾ ‏جيڪي فقهي روايتون آيون آهن اهي ‏سموريون روايتون احڪام وارين آيتن ‏جِي وضاحت آهن. يا نماز جو بحث آهي ‏يا روزي جو يا حج جو يا زڪوات جو، ‏اهو سڀ ڪجھ احڪام وارين آيتن جي ‏ننڍن وڏن مسئلن جو بيان آهي. لهذا ‏ڪنهن نموني قرآن شريف جي تفسير ‏جي زمري ۽ دائري ۾ اچي وڃي ٿو. ‏

‏5. شان نزول جو بيان ڪرڻ

اهل بيت جيڪو ٻيو ڪردار ادا ‏ڪيو آهي اهو شان نزول جو بيان آهي. ‏اميرالمومنين جنگ اُحد ۾ هئا ‏ڪيترن ئي ماڻهن جيڪو شان نزول ‏علي کان نقل ڪيو آهي يا بعد ‏وارن اهل بيت‎ مان امام باقر ۽ امام صادق‏ پنهنجي آباءَ ۽ اجداد ( ‏ابن ڏاڏن) کان پيغمبر اڪرم ۽ ‏اميرالمومنين کان شان نزول نقل ‏ڪندا هئا. تفسيرن ۾ 1200 شان نزول ‏ذڪر ٿيا آهن. ڊاڪٽر محقق جو هڪ ‏ڪتاب آهي ‏ نمونه بينات در شان نزول ‏آيات جي نالي سان آهي جنهن ۾ هن ‏سمورا شان نزول بيان ڪيا آهن. ان ‏ڪتاب جي سونهن ۽ سوڀيا ان ۾ آهي ‏ته (ليکڪ) ڪتاب جي آخر ۾ موضوعي ‏پڻ بحث ڪيو آهي. ڪجھ آيتون ‏اميرالمومنين جي باري ۾ به آنديون ‏اٿس، ڪتاب جي ليکڪ مڪاني به ‏تحقيق ۽ چڪاس ڪئي آهي، ڪهڙي ‏آيت مڪي ۾ ته وري ڪهڙي آيت مديني ‏‏۾ نازل ٿي آهي. ڪتاب ‏نمونه بينات در ‏شان نزول آيات شيخ طوسي جي ‏هزار ساله ورسي جي مناسبت سان مشهد ‏مقدس ۾ ڇپيو آهي ليکڪ شيعا ۽ ‏سُني شان نزول کي ڪٺو ڪيو آهي. ‏البته اگر ورجايل ڳالهين کي ختم ‏ڪريون ته اٽڪل 400 شان نزول ذڪر ‏ڪيا اٿس. ‏

‏6. آيتن کي مصداقن تي تطبيق (13)۽ ڦٽ ‏ڪرڻ

بعد وارو مورد آيتن جو پنهنجي ‏مصداقن تي ڦٽ ڪرڻ ۽ تطبيق ڪرڻ ‏آهي. هڪ ڪم جيڪو اهل بيت ‏انجام ڏيندا هئا اهو آيتن جو پنهنجي ‏مصداقن تي تطبيق ڪرڻ هو. هتي ‏ڪجھ غور ڪرڻ گھرجي ڇو ته ٿڙڻ ۽ ‏غلطيءَ جي جاءِ پڻ آهي. ڏٺم ته پڇاڙيءَ ‏‏۾ قم ۽ نجف ۾ ڪجهه دوست خطا کائي ‏ويا. مثلاً روايتن ۾ آيو آهي ته ‏اِهْدِنَا ‏الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ (سورت فاتحه، آيت6) مان مراد، ‏علي آهي. جي ها، ان جو اڪمل ۽ ‏ڪامل مصداق نبي ڪريم کان پوءِ ‏علي آهي. ليڪن اهو ان معنيٰ ۾ ‏ناهي ته امام حسن ۽ امام ‏حسين امام زمانه تائين، صراط ‏مستقيم ناهن. يا مثلاً روايتن ۾ آيو ‏آهي ته قرآن ۾ ‏ الميزان مان مراد، ‏علي آهي. جهڙي ريت زيارتن ۾ به ‏آهي ته ‏ اَلسَّلَامُ عَلَيکَ يَا مِيزَانَ الاَعمَالِ سلام هجي تو تي اي اعمال جي ‏تارازي.‏

يا صديق جو ڪلمو يا صفتون جيڪي ‏قرآن ۾ آيون آهن جيئن عام طور تي ‏مفسرَ سورت بقره جي آيت نمبر 103 ‏جي ذيل ۾ آڻين ٿا ته جتي به قرآن ۾ يَا ‏أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا…. آيو آهي، اتي ‏اميرالمومنين سر فهرست ۽ مومنين جا ‏سرواڻ آهن. البت اتي مصداقِ ڪامل يا ‏تام کي بيان ڪيو ويو آهي. تنهنڪري ‏مسئلو مفهوم ۽ مصداق جي وچ ۾ گڏ ‏وچڙ نه ٿئي. اهڙن ئي شخصن منجھان ‏هڪ شخص قم ۾ هڪ ڪتاب لکيو ۽ ‏ديوار تي لڳل بينر تي لکيو ويو هو ته ‏علي جو نالو قرآن ڪريم ۾ 300 ‏ڀيرا آيو آهي. اسان هڪ مرتبو کيس ‏ ‏انجمن قرآن پژوهي (14) ۾ دعوت ڪئي ‏سون ڪجھ استادن کي پڻ دعوت ڪئي ‏سون ۽ ان کي چيو سين ته اچ ۽ اهي ‏‏300 آيتون اسان کي ڏيکار. ڏٺو سين ته ‏هو چوي پيو: صراط المستقيم ‏علي جو نالو آهي، صديقين، ‏علي جو نالو آهي مومنين، ‏علي جو نانءُ آهي. اهو علي ته ‏نه ٿيو اهو انهن آيتن جو ڪامل مصداق ‏آهي. ليڪن اهو ان معنيٰ ۾ ناهي ته ان ‏آيت جو مصداق فقط امام علي ‏آهي. يا اهي علي جا نالا آهن. نجف ‏‏۾ به ڪنهن ڪتاب لکيو هو ‏لِمَ ذُکِرَ اِسمُ ‏عَلِيّ فِي القُرآنِ کَثِيراً قرآن ۾ علي جو ‏نالو گھڻو ڇو ذڪر ڪيو ويو آهي؟

حضرت امام صادق کان پڇيو ويو ‏ته امام علي جو نالو قرآن ۾ ‏ڇاڪاڻ ناهي آيو؟ امام فرمايو: ‏جهڙي طرح قرآن ۾ نماز، زڪوات ۽ ‏روزي جو نالو آيو آهي ليڪن انهن جا ‏جزئي مسئلا ناهن آيا اهڙي طرح امامت ‏جا ڪلي ۽ عام مسئلا پڻ قرآن ۾ آيا ‏آهن ليڪن امامن جا نالا ناهن آيا. اصل ‏‏۾ قرآن شريف جي بنا نالن ٻڌائڻ تي ‏ناهي. سواءِ ڪجھ خاص ۽ گھٽ جاين ‏جي جيئن زيد ۽ زينب جو واقعو ‏سورت احزاب ۾ آيو آهي جيڪو هڪ ‏خاص مقام هو. يا ابو لهب (جو نالو) ان ‏جي مذمت لاءِ آيو آهي، اهي تمام گھڻا ‏خاص مقام هئا. البت ان دليل خاطر جو ‏ممڪن هو ته بعد ۾ ڪوئي تحريف ۽ ‏ڦيرڦار ڪري يا ممڪن هو ته اسلامي ‏معاشري ۾ ڪجھ مشڪلون پيش اچن ‏ها، ان جا ڪيترائي دليل هئا جيڪڏهن ‏ڪوئي چاهي ته انهن جو مطالعو ڪري ‏سگھي ٿو. قرآن شريف ۾ جهڙي طرح ‏آئمه‏ جو نالو ناهي آيو اهڙي طرح ‏سندن مخالفن جو نالو پڻ ناهي آيو. ‏

عام طور ماڻهو چوندا آهن ته امام ‏علي جو نالو قرآن شريف ۾ ڇو ‏ناهي آيو؟ انهن ڪتاب لکيو آهي ته ‏امام علي جو نالو قرآن ڪريم ۾ ‏گھڻو ڇو آهي؟ جڏهن ان مسئلي کي ‏وڌيڪ واضح ڪري ۽ کوليو وڃي ٿو ‏ته معلوم ٿئي ٿو ته ان مونجھاري جو ‏سبب مفهوم جو مصداق سان ملي جلي ‏وڃڻ آهي. ‏

جيڪڏهن روايت ۾ آيو آهي ته صراط ‏مستقيم مان مراد علي آهي انهن ‏سمجھيو هو ته اهو علي‏ جو نالو ‏آهي لهذا اهو تمام گھڻو اهم نڪتو ‏آهي. آيتن جو مصداقن تي تطبيق ۽ ڦٽ ‏ڪرڻ هڪ اهڙن ڪمن منجھان آهي ‏جيڪو اسان جي روائي تفسيرن ۾ ‏گھڻو آيو آهي ۽ ٺيڪ ۽ صحيح به آهي ‏پر ڀلي نموني سمجھڻ گھرجي ته مراد ‏ڇا آهي؟ ‏

‏7. قرآن ڪريم جي آيتن جي تاويل‏

بعد وارو مورد آيتن جي تاويل آهي هڪ ‏ڪم جيڪو اهل بيت‏ انجام ڏنو ‏اهو اسان لاءِ آيتن جي تاويل بيان ڪرڻ ‏هو. کهيعص، ڪاف ڪربلا جي طرف ‏اشارو آهي يا ٻي ڪنهن شيءِ جي ‏طرف؟ قرآن مجيد جو بطن آهي مرحوم ‏مجلسي جي ڪتاب بحار الانوار جي ‏جلد 79 ۾ ڪيتريون ئي روايتون قرآن ‏مجيد جي بطن ۽ تاويل جي باري ۾ ‏آهن. مرحوم مجلسي سمورين روايتن ‏کي هڪ باب ۾ ڪٺو ڪيو آهي جنهن ‏جو نالو باب في التاويل و البطن آهي. ( ان ‏باب ۾ مرحوم مجلسي باطني ۽ تاويلي ‏روايتن کي ڪٺو ڪيو آهي). ‏

‏8. بطن جي باري ۾ بحث‏

بطن مان مراد ڇا آهي؟ ان باري ۾ ‏مختلف قولَ نقل ٿيا آهن وڌيڪ ‏ملاحظو ڪرڻ لاءِ ‏ منطق تفسير جي ‏طرف رجوع ڪريو، اتي آخري بحث ۾ ‏بطن جي باري ۾ ڪجھ مطلب ذڪر ‏ڪيا آهن ۽ آخري مطلب پڻ مرحوم آيت ‏الله معرفت جو آهي جيڪو تمام گھڻو ‏مفيد ۽ واٽ کوليندڙ آهي. بهرحال آيتن ‏جي تفسير ۾ اهل بيت جو انهن ‏اٺن مقامن تي تمام اهم ڪردار آهي. ‏

نڪتا:‏

پهريون نڪتو: اهل بيت اهي ‏تفسيرون ڪڏهن لفظي شڪل ۾ ڪندا ‏هئا يعني حديث جي روپ ۾ ۽ ڪڏهن ‏اهي تفسيرون عملي شڪل ۾ ڪندا ‏هئا. صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي توهان نماز ‏ائين پڙهو جهڙي طرح مون کي پڙهندي ‏ڏسو ٿا. يعني پنهنجي عمل کي قرآن ‏شريف جو مفسرُ قرار ڏيندا هئا. ڪڏهن ‏تصويري تفسير ڪندا هئا ان جو نمونو ‏اسان منطق تفسير ۾ آندو آهي. قُل هذِهِ ‏سَبيلي ” وَأَنَّ هَـذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ ‏تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ… “ (سورت الانعام، آيت 153.)‏

جي مقام تي ان آيت جي باري ۾ ‏حضرت کان سوال ڪيو ويو، حضرت ‏هڪ ليڪ زمين تي ڪڍي ڪري ‏فرمايو: هي سڌو رستو آهي پوءِ ڪجھ ‏ليڪون ٽيڙيون ڪڍندي فرمايائون هي ‏ڇڙوڇڙ ۽ مختلف رستا آهن. يعني ‏ڪڏهن تصوري به تفسير ڪندا هئا. اهل ‏بيت تفسير ڪڏهن لفظي، عملي ۽ ‏تصويري پڻ سيکاريندا هئا. ‏

ٻيو نڪتو: تفسير جا سرچشما

هتي هن بحث جي طرف اشارو ڪندي ‏گذري وڃان ٿو اهلبيت‏ جيڪي ‏سرچشما تفسير جي لاءِ ذڪر ڪندا هئا ‏اهي ڪجھ مورد هئا هڪجهڙا نه هئا ان ‏‏۾ به ڪڏهن ڪڏهن مطلب گڏ وچڙ ٿئي ‏ٿو. ‏

پهريون: اهل بيت ڪڏهن پنهنجا ‏مطلب بيان ڪرڻ لاءِ خود قرآن شريف ‏مان ڪم وٺندا هئا. قرآن جو تفسيرُ ‏قرآن جي ذريعي ڪندا هئا. علامه ‏طباطبائي فرمائن ٿا: قرآن ذريعي قرآن ‏جو تفسير ڪرڻ اهل بيت جو ‏طريقو آهي. ‏

ٻيو: پيغمبر اڪرم جي روايتن کي ‏ڪم آڻيندا هئا.‏

ٽيون: سندن منابع ۽ سرچشما خدائي ‏الهامَ هئا.‏

چوٿون: اجتهادُ ڪندا هئا. ڪڏهن اهل ‏بيت به ٻين وانگر اجتهاد ڪندا هئا. ‏البت اهل بيت جو اجتهاد منهنجي ‏‏۽ توهان جي اجتهاد کان مختلف آهي. ‏اهل بيت جي اجتهاد ۾ غلطي نٿي ‏ٿي سگھي. اهلبيت جون تفسيري ‏آيتون ڪڏهن (قرآن جي) آيتن مان آهن ‏‏۽ ڪڏهن روايتن مان ۽ ڪڏهن علمِ ‏خدا ۽ علمِ لدني مان آهن ۽ ڪڏهن ‏اجتهاد ۽ عادي علم ذريعي آهن ان آڌار ‏تي سندن طرفان تفسير ڪرڻ هڪ ‏طريقي ۽ رستي کان ناهي ڪڏهن پاڻ ‏تفسير جي مقام ۾ هوندا آهن ته وري ‏ڪڏهن بيان ڪرڻ جي مقام ۾ هوندا ‏آهن. جيڪي هڪٻئي کان مختلف آهن ‏جن کي تفسيري روايتن ۾ معين ڪرڻ ‏گھرجي. ‏

ٻيو ڀاڱو: ‏

قرآن جون اهل بيت لاءِ خدمتون

بعد وارو حصو قرآن جو اهل بيت ‏جي حوالي سان خدمتن جو بحث آهي ‏هينئر تائين جيڪو ڪجھ بيان ڪيو ‏سين سو اهل بيت جون قرآن مجيد ‏جي بنسبت خدمتون هيون. اهو ثقلين ‏جو هڪٻئي سان رابطو آهي. پاڻ ‏فرمايائون: إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ ‏وَ جَلَّ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي (15) اهي ٻئي ‏هڪٻئي سان گڏ هجڻ کپن ۽ اهو ‏هڪٻئي سان گڏ هجڻ هڪ قسم جو ‏ٻنهي جي درميان رابطو ايجاد ڪري ٿو. ‏اهو رابطو ٻه طرفو آهي جنهن سان ‏ماڻهن جي هدايت ٿئي ٿي. جيڪڏهن ‏هڪ طرف کي وٺجي ۽ ٻئي طرف کي ‏ڇڏي ڏجي ته هدايت حاصل نه ٿيندي ان ‏ڪري فرمايائون: ‏مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ ‏تَضِلُّوا بَعْدِي أَبَداً. جيستائين توهان انهن ‏ٻنهي کي مضبوطيءَ سان پڪڙيو ‏تيسائين مون کان پوءِ هرگز گمراهه نه ‏ٿيندؤُ، ان جو مفهوم هي آهي ته ‏جيڪڏهن انهن مان فقط ڪنهن هڪ ‏سان رابطو برقرار ڪيُوَ ته هدايت حاصل ‏ڪونه ٿيندوَ. قرآن ڪريم جون اهل ‏بيت لاءِ ڪهڙيون خدمتون رهيون ‏آهن؟

قرآن پاران اهل بيت جي خدمت ‏جا مقام

‏1. وحيءَ جو نازل ٿيڻ‏

ان شيءِ جي طرف به توجھ هجڻ کپي ته ‏اهل بيت مان مراد خود پيغمبر ‏اڪرم جي ذات بابرڪت به آهي. لفظ ‏‏”اهل بيت“ سورت احزاب جي آيت33 ‏مطابق ‏إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ ‏الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا خود پيغمبر ‏اڪرم کي پڻ شامل ٿئي ٿو. ‏تنهنڪري اهل بيت جي مرڪزيت ۽ ‏اڳواڻيءَ ۾ خود پيغمبر اڪرم هئا ‏جن مٿان وحي نازل ٿي ۽ اهل بيت ‏جيئن امام علي ۽ ٻين امامن مٿان ‏تسديدي وحي ٿيندي هئي جنهن کي ‏ڪڏهن خدائي الهام ته وري ڪڏهن علم ‏لدني جو نالو ڏنو وڃي ٿو. وحي ٻن ‏قسمن جي آهي وحيءَ جي وسعت گھڻي ‏آهي البت وحي جيڪا علم جي معنيٰ ‏‏۾ آهي ان جا ٻه قسم آهن. هڪ نزولي ‏وحي جيئن قرآن شريف ٻي تسديدي ۽ ‏الهام کي محڪم ۽ مضبوط ڪندڙ ‏وحي. تنهنڪري پاڻ سڳورن جي ‏ڪلمات جو هڪ حصو قرآن آهي ۽ هڪ ‏ٻيو حصو به وحي آهي. وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى‏ ‏إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى (سورت النجم، آيت 3_4. ‏‏) هڪ مرتبو وحي تنزيلي آهي ۽ ٻيو ‏مرتبو تسديدي آهي.‏

تسديدي وحي مثال طور معراج واري ‏واقعي ۾ ٿيندڙ وحي جيڪا قرآن ۾ ‏ناهي آئي پر روايتن ۾ شامل آهي ‏خدائي احڪام جن کي پاڻ سڳورا ‏بيان ڪندا هئا. اهو سڀ وحيءَ ذريعي ‏هو البت اها تسديدي وحي هئي لهذا اها ‏وحي قرآن جي زُمري ۽ دائري ۾ نه ‏هئي. تسديدي وحيءَ جي باري ۾ هينئر ‏فرصت ڪونهي، تسديدي وحيءَ جي ‏باري ۾ تفسير جي طرف رجوع ‏ڪري وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ (سورت ‏الانبياء، آيت73. )جي باري ۾ اتي به عام طور ‏تسديدي وحيءَ جي وضاحت ڪئي وڃي ‏ٿي.‏

‏2. اهل بيت جي شان ۾ آيتن جو ‏نازل ٿيڻ

اهل بيت جي شان ۾ آيتن جو نازل ‏ٿيڻ به خدا جي عطائن منجھان هڪ عطا ‏آهي جيڪا قرآن پاڪ اهل بيت جي ‏شان ۾ ڪئي آهي. ڪجھ آيتون ‏اميرالمومنين جي باري ۾ نازل ‏ٿيون آهن جيئن آيت تطهير، آيت اڪمال ‏‏۽ انهن وانگر ٻيون آيتون. البت اهل ‏بيت جي شان ۾ ڪيتريون ئي ‏آيتون نازل ٿيون آهن. انهن آيتن جي ‏باري ۾ روايتون موجود آهن اهي آيتون ‏جن بابت روايتون آهن سي گھڻيون آهن. ‏مثال طور اهي آيتون جيڪي ‏اميرالمومنين جي باري ۾ آهن انهن ‏جو تعداد 550 آهي جن کي جمع ۽ ‏ڪتاب ‏ خَمسُ مِاَهِ وَّ خَمسُونَ آيَه نَزَلَ فِي عَلِيّ ‏‏۾ ڪٺو ڪيو ويو آهي. ممڪن آهي ته ‏ڪجھ آيتون جيڪي امام علي جي ‏شان ۽ فضيلت ۾ آيون آهن انهن مان ‏ڪجھ کي اسان قبول نه ڪريون ڇاڪاڻ ‏ته ٿي سگھي ٿو ته انهن جي رواين ۾ ‏خدشو ۽ اشڪال هجي پر 550 آيتون ‏علي جي شان ۾ چيون ويون آهن ‏تنهن جو مطلب قرآن جو ڏهون حصو ‏علي جي شان ۾ آهي. ‏

‏3. اهل بيت جو مقام ۽ منزلت ‏بيان ڪرڻ

يعني ڪجھ آيتن ۾ اهل بيت جو ‏شان ۽ مقام بيان ۽ واضح ڪيو ويو ‏آهي مثال طور سورت احزاب جي آيت ‏‏33 ۾ اهل بيت‏ جي عصمت بيان ‏ڪئي وئي آهي. وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً ڪجھ ‏آيتن ۾ اهل بيت جي تفسيري ‏منزلت بيان ڪئي وئي آهي. ‏

قرآن فرمايو آهي ته اهل بيت مفسر ‏آهن ‏أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ

(سورت ‏النحل، آيت 44.) تفسير يعني بيان ڪرڻ، بَانَ ‏يعني فَسَرَ. ڪڏهن قرآن، پيغمبر ‏اڪرم سان اهل بيت جو رشتو ‏واضح ڪيو آهي. ‏

فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ ‏نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُم…‎‏ (سورت آل ‏عمران، آيت 61.) ۾ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ امام ‏حسن ۽ امام حسين‏ جي منزلت ‏وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُم امير المومنين‏ جو ‏مقام وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ بيبي فاطمه ‏زهرا‏ جو مقام بيان ڪيو ويو آهي. ‏

گفت پيامبرکه علي جان من است ‏هم جان علي‏ هم جان پيامبرصلوات

پاڻ سڳورن‏ فرمايو ته علي ‏منهنجي جان آهي عليءَ جي جان ۽ ‏پيغمبر‏ جي جان تي صلوات هجي‏. ‏ڪڏهن آيتون دين جي مڪمل ۽ تمام ‏ٿيڻ جي باري ۾ بيان ڪن ٿيون يعني ‏امامت دين جي حوالي سان، ‏الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ ‏لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي‏ ‏ (سورت ‏مائده، آيت3). ان آيت ۾ اڪمالِ دين ۽ ‏اتمامِ نعمت جي گفتگو به ٿي آهي. ‏اڪمال يعني ناقص شيءِ کي پورو ‏ڪرڻ ۽ اتمام يعني ڪامل شيءِ کي ‏پورو ڪرڻ

‏4. اهل بيت جون صفتون ‏

بعد وارو مقام اهل بيت جون ‏صفتون آهن يعني قرآن ڪريم اهل ‏بيت جون صفتون بيان ڪيون آهن. ‏حضرت بيبي زهرا جَي مقام ۽ ‏منزلت بابت فرمايو آهي ته: إِنَّا أَعْطَيْناكَ ‏الْكَوْثَرَ سورت دهر ۾ (پنجتن پاڪ) جَي ‏نذر ۽ باس جو جيڪو واقعو آيو آهي يا ‏نماز جي حالت ۾ منڊي زڪوات ۾ ڏيڻ ‏وقت اهل بيت‏ جا گُڻ ۽ صفتون ‏بيان ڪيون ويون آهن. انهيءَ ڪري ‏ڪڏهن اسم ۽ مفهوم جي درميان ‏معاملو گڏ وچڙ ٿي وڃي ٿو. ليڪن اهي ‏آيتون جيڪي اهل بيت جي لاءِ آيون ‏آهن انهن جي دلالت برابر ناهي مثلاً ‏اهي آيتون جيڪي اهل بيت جي ‏باري ۾ آيون آهن انهن مان ڪجھ ‏تفسيري آهن، يعني خود آيت جو ظاهر ‏سمجهائي ٿو جيئن آيت مباهله ۾ نِساءَنا ‏وَ نِساءَكُمْ جِي بيبي زهرا کانسواءِ ‏ڪائي تفسير ناهي. شيعا، سُني تفسيرن ‏‏۾ اهو ئي ذڪر ٿيو آهي ان ۾ تاويل ۽ ‏بطن جي ڪائي ضرورت ناهي ايستائين ‏جو سُنين به چيو آهي ته اهل بيت ‏جي باري ۾ وڌيڪ عظمت واري آيت، ‏آيتِ مباهله آهي. جيڪا تفسير جي لحاظ ‏سان اها ڳالهه سمجهائي ٿي.‏‎ ‎ڪڏهن ‏تطبيق آهي جيئن اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيِمَ ‏يعني علي يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا… جتي ‏به آيو آهي امام علي اِن جي ‏مرڪزي حيثيت رکن ٿا. اها آيت ‏مصداق کي بيان ڪري رهي آهي. جنهن ‏جي مصداقن منجھان هڪ مصداق اهل ‏بيت آهن ڪڏهن آيتن ۾ تاويل بيان ‏ڪئي وڃي ٿي. کهيعص آيت جي تاويل ‏روايت بيان ڪري ٿي ڪاف يعني ‏ڪربلا، عين يعني عطش ۽ اُڃ وغيره…. ‏چوٿون: بطني روايتون مثلاً سورت دخان ‏آيت3 ۾‏ إِنَّا أَنْزَلْناهُ في‏ لَيْلَةٍ مُبارَكَة اتي لَيْلَةٍ ‏مُبارَكَةٍ جي ذيل ۾ مفسرن هڪ روايت ‏آندي آهي لَيْلَةُ الْقَدْرِ يعني فاطمه زهرا اهو آيت جو ظاهر ناهي آيت جو ظاهر ‏اها ئي شرح آهي جيڪا سج لهڻ کان ‏سج اڀرڻ تائين آهي ته تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ ‏فيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ(سورت قدر، آيت4)، ‏اهڙي رات آهي جنهن ۾ قرآن نازل ٿيو ‏البت آيت جو باطن حضرت بيبي ‏زهرا آهي. جهڙي طرح معمولي ‏رات قرآنِ صامت جي نزول جو ظرفُ ‏آهي اهڙي طرح قدر جي رات (لَيْلَةُ الْقَدْرِ) ‏بيبي زهرا قرآن ناطق جي نزول ‏جي جاءِ تي نزول جو ظرف آهي.ان آڌار ‏تي جيڪي آيتون اهل بيت‏ بابت ‏آهن، اهي ائين ناهن ته سموريون تاويل ‏هجن يا بطن رکنديون هجن ڪڏهن ‏تطبيق آهي ته وري ڪڏهن تفسير به ‏آهي. ‏

خاتمو

قرآني ادارن جي باري ۾ اهم نڪتا

‏ منهنجو عرض پورو ٿي ويو چاهيان ٿو ‏ته ڪجھ نڪتا بيان ڪريان ان صورت ‏‏۾ ته توهان وٽ هڪ قرآني ادارو آهي. ‏اهي جيڪي قرآني ادارا توهان جوڙيا ‏آهن اهي تمام گھڻا بابرڪت ۽ ڏاڍا ڀلا ‏آهن ۽ هي موقعو آهي جو توهان هينئر ‏قم ۾ آهيو اهو سُنهري موقعو آهي بعد ‏‏۾ اهڙي فرصت گھٽ حاصل ٿيندي جو ‏ان نموني توهان ڪٺا ٿيو ۽ اهڙي قسم ‏جا ڪم انجام ڏيو وغيره. ‏

اسان ان کي چئون ٿا علم وڌائڻ جا ‏جلسا، علمي ادارا ماڻهن جي علم ‏وڌائڻ، راين جي مختلف ٿيڻ ۽ پهرئين ‏مرحلي ۾ خود ماڻهن جي علمي واڌاري ‏جو سبب بڻجن ٿا. ان کان پوءِ هڪ ‏علائقي جي علمي واڌاري جو سبب ‏بڻجن ٿا ليڪن ان جي ڪهڙي ضرورت ‏آهي مان چاهيان ٿو ته ان جي ضرورت ‏‏۽ لازمي هجڻ جي باري ۾ ٻه ٽي ‏ڳالهيون بيان ڪريان.‏

پهرئين ڳالهه: ان شيءِ جي طرف توجھ ‏هجڻ کپي ته اڄڪلهه جا قرآني بحثَ ‏وسيع ٿي چڪا آهن فقط تفسير وغيره. ‏ناهي. اڄڪلهه ۾ جامعة المصطفي العالميه ۾ اسان وٽ تفسيرِ تطبيقي ‏موجود آهي، قرآن ۽ مستشرقان آهي، ‏ٽن گرايشن (‏tendency‏) تي مشتمل هڪ ‏گرايش (‏tendency‏) معارف قرآن آهي، ‏ٻئي اصول ۽ مباني شيعه ۽ ٽين گرايش ‏علوم قرآني آهي.

قرآن ۽ سائنس ڏهن ‏گرايشن (‏tendency‏) سان آهي جن منجھان ‏اٺ گرايشون (‏tendency‏) جاري ٿي ‏چڪيون آهن. قرآن ۽ مديريت، قرآن ۽ ‏اقتصاد، قرآن ۽ سياست، قرآن ۽ ‏معاشري جي ڄاڻ، قرآن ۽ روانشناسي، ‏قرآن ۽ صفائي سٿرائي،18 قرآن ۽ ‏نجوم، قرآن ۽ حقوق، ڏهه شعبا قرآن ‏جي گرايش (‏tendency‏) مطابق آهن ‏ايستائين جو اخلاقي بحثن ۾ پڻ اسان ‏جوڙ جڪ ڪري رهيا هئا سين. پهريان ‏سوچي رهيا هئا سين ته ڇا قرآن ۽ نهج ‏البلاغه مان به اهڙي شيءِ ڪڍي سگھجي ‏ٿي؟ پوءِ اخلاق کي ايم فل(‏M.phl‏) ۾ ‏آندو سين. ڊاڪٽريٽ ۾ اخلاق ‏Applications، ان جون ڇهه گرايشون ‏‏(‏tendency‏) بڻجي ويون جيڪو اعتراض ‏ڪيو ويو اهو صرف هي هو ته ان جي ‏گرايش (‏tendency‏) گھٽ ڇو آهي؟ ‏

يعني (‏Applications‏) اخلاق اڄڪلهه ‏تعليم ۽ تربيت جو اخلاق آهي مديريت ‏جو اخلاق، سياست جو اخلاق، اجتماعي ‏اخلاق، ڪٽنب جو اخلاق انهن منجھان ‏هر هڪ جي اسان وٽ قرآن ۽ حديث ۾ ‏هڪ خاص گرايش (‏tendency‏) آهي جنهن ‏تي ڪم گھٽ ٿيو آهي. تنهنڪري ‏ڪوشش ڪريو مستقبل ۾ سنڌ لاءِ ‏سڀني گرايشن (‏tendency‏) ۾ طالب علم ‏‏۽ استاد موجود هجن. ‏

تنها ۽ اڪيلي گرايش (‏tendency‏) وارا نه ‏بڻجون هاڻي اهو زمانو گذري ويو آهي ‏جنهن ۾ ڏهه سينٽي ميٽر جو گهرو ‏سمنڊ ايجاد ڪندا هئا. هاڻي هڪ شعبي ‏‏۾ ماهر ۽ ڀڙ ٿيڻ گھرجي انسان ‏پنهنجي سموري طاقت قرآن ۽ تربيت ‏تي استعمال ڪري يا قرآن شريف جي ‏ٻين گرايشن (‏tendency‏) تي. حقيقت ۾ ‏جيڪڏهن انساني پنهنجي پوري زندگي ‏فقط قرآن ۽ تربيت تي ڪم ڪري ته اها ‏گھٽ آهي. مثلاً گذريل ٻن ٽن سالن ۾ ٻه ‏تربيتي تفسيرون مصر کان ايران ۾ ‏آيون آهن ‏«التفسير التربوي للقرآن» جيڪي انور انباز جون لکيل آهن ۽ ‏هڪ تفسير پر سال آئي آهي لڳاتار ‏تخصصي(‏Specialty‏) تفسيرون لکيون ‏وڃن ٿيون. تفسير اقتصادي، تفسير ‏سياسي ۽ تفسير تربيتي اسان 25 سال ‏پوئتي ته نٿا موٽي سگھون، مجمع ‏البيان کي پڙهڻ گھرجي ۽ ڀلي نموني ‏پڙهڻ گهرجي تفسيرصافي۽ تفسير ‏تبيان کي پڙهڻ گھرجي سڀ تفسيرون ‏ڀليون آهن ۽ لازمي آهن ليڪن ڪافي ‏ناهن، نين گرايشن (‏tendency‏) کي مٿي ‏آڻڻ لاءِ ڪوشش ڪرڻ گھرجي. ‏

ٻيو مطلب: انٽرنيٽ جي طرف ڀلي ‏نموني توجهه ڪرڻ کپي. هينئر ‏المصطفي جي مجازي حصي ۾ جيڪو ‏مصلي جي طرف آهي اتي هڪ تفسير ‏جو شعبو فارسي، عربي ۽ اردو ٻوليءَ ‏‏۾ آهي، ڊاڪٽر جابر جعفري اردو حصي ‏جو مسئول آهي. جتي هينئر پاڪستاني ‏گھڻي تعداد ۾ طالب علم آهن توهان ‏کي رابطو قائم ڪرڻ گھرجي، ان شعبي ‏کي وسيع بڻايو، اڄڪلهه ڪيترن ئي ‏ڪمن کي مجازي انجام ڏيڻ گھرجي. ‏

‏(پيش بيني) اڳڪٿي ڪئي وڃي ٿي ته ‏ايندڙ پنڌرهن سالن تائين ستر فيصد ‏تعليم انٽرنيٽ وسيلي بڻجي ويندي ۽ ‏سو مان ٽيهه فيصد حضوري ٿيندي. بس ‏پنهنجو پاڻ کي ان زماني لاءِ تيار ڪرڻ ‏گھرجي. ‏

مون کي خبر پئي ته توهان کي ويب ‏سائيٽ به آهي اهو ٻڌي ڏاڍو خوشحال ‏ٿيس چوڻ چاهيان ٿو ته مجازي دنيا ۾ ‏داخل ٿيون، ڪريون ان کي مڪمل ‏ڪريون ۽ هڪ شعبو کوليون (جهڙي ‏ريت دوست ‏M.A‏ ۾ پڻ آهن). ‏

ٽيون مطلب: هي آهي ته اهي ادارا تڏهن ‏ثمر رسائيندا جڏهن پاڪستان ۾ سنڌ ‏ڌرتيءَ تي قرآن ۽ حديث جي يونيورسٽي ‏هجي جيئن ڊاڪٽر طاهرُ القادري جي ‏منهاج القرآن آهي. يعني شيعن کي ‏پاڪستان ۾ هڪ قرآن شريف جي ‏يونيورسٽي هجي جيڪا محترم طاهر ‏القادري جي يونيورسٽي کان وڌيڪ ‏طاقتور ۽ وڏي هجي. ‏

جيڪڏهن توهان جو مقصد اهو آهي ته ‏ان وقت ڪنهن جاءِ ۽ منزل تائين پهچي ‏سگھو ٿا. (سياڻن) چيو آهي هڪ ڏينهن ‏پيءُ پنهنجي پٽ کان پڇيو ته مستقبل ‏‏۾ ڇا ٿيندين؟ پٽ وراڻيو چاهيان ٿو ته ‏توهان جهڙو ٿيان سندس پيءُ جواب ‏ڏيندي چيو: پوءِ ته تون ڪجھ به نه ‏ٿيندين، مان چاهيان پيو ته امام ‏صادق (وانگر) ٿيان ته ايترو ٿي ‏سگھيو آهيان، جيڪڏهن چاهين ٿو ته ‏مون جهڙو ٿين ته پوءِ ڪجھ به نه ٿي ‏سگھندين، هن دور ۾ وڏيون تمنائون ۽ ‏سڌون هجڻ کپن، البت ننڍي جاءِ کان ‏شروع ڪرڻ گھرجي.‏

حوالا

‏1)‏ مهجوريت: هِجر مان ورتل آهي ‏جنهن جي معني جدائي آهي ‏جيڪا عمل، زبان ۽ دل کي شامل ‏ٿئي ٿي. ( مفردات راغب)‏

‏2)‏ سورت الانعام، آيت 82.‏

‏3)‏ سورت لقمان ، آيت 13.‏

‏4)‏ سورت الانعام، آيت 82.‏

‏5)‏ سورت الاحقاف، آيت 15.‏

‏6)‏ سورت البقرة ، آيت 233.‏

‏7)‏ سورت المائدة ، آيت 64.‏

‏8)‏ شيخ صدوق، التوحيد للصدوق، ‏ص168.‏

‏9)‏ سورت الشوري، آيت 11.‏

‏10)‏ شيخ صدوق، علل الشرائع، ‏ج‏1،ص 279. ‏

‏11)‏ سورت المائدة ، آيت 6.‏