امام رضا عليه السلام جون قرآني خدمتون

فونٽ جو اندازو:

2020/10/18

حضرت امام علي رضا جون قرآني خدمتون

سيد شاه حسين موسوي

قرآن ۽ اهلبيت‏ هميشه کان هڪ ‏ٻئي سان گڏ رهيا آهن ۽ هميشه لاءِ هڪ ‏ٻئي سان گڏ رهندا چو ته پيغبر اڪرم ‏‏(ص) جن جي فرمان مطابق اهي ٻئي ‏‏”ثقلين“ آهن ۽ هميشه گڏ رهندا ‏ايستائين جو حوض ڪوثر تي پهچندا.‏

ان جو مطلب اهو آهي ته دنيا ۾ انهن ‏ٻنهي جي جدائيءَ جو تصور به نه ٿو ‏ڪري سگھجي انهن منجھان خاموش ‏ڪتاب (ڪتاب صامت) ۽ ٻيو ڳالهائيندڙ ‏ڪتاب (ڪتاب ناطق) آهي. تنهن ڪري ‏جڏهن به اهلبيت جي صداقت ۽ حقانيت ‏جي دليل گھرجي ته قرآن جون خاموش ‏آيتون ان جو جواب ڏيندي نظر اچن ‏ٿيون. ڪٿي انهن جي طهارت ۽ عصمت ‏کي بيان ڪن ٿيون ته ڪٿي خلوص سان ‏راھ خدا ۾ خرچ ڪرڻ جو ذڪر ڪن ‏ٿيون. ٻئي طرف ڇو ته قرآن خاموش ‏آهي ۽ قرآن به تمام مسئلن جي جزئيات ‏کي بيان ناهي ڪيو ويو ان ڪري ‏احڪام کي بيان ڪرڻ ۽ قرآن جي ‏صحيح تفسير ڪرڻ لاءِ عصمت جي ‏زبان جو هجڻ ضروري آهي، تنهن ‏ڪري اهلبيت‏ ئي اهي هستيون آهن ‏جن کان قرآن جي صحيح تفسير ملي ‏سگھي ٿي.‏

هن مختصر مقالي ۾ اسان اهلبيت‏ ‏جي هڪ شخصيت جنهن کي عالم آل ‏محمّد چيو وڃي ٿو، جن جي بيان ڪيل ‏

ڪجھ روايتن کي مختلف قرآني ‏موضوعن ۾ بيان ڪريون ٿا.‏

امام رضا ‏‏ جن جو دور اهو دور هيو ‏جنهن ۾ مختلف افڪار جا ماڻهو، جيئن ‏يونان جا فلسفي فڪر رکندڙ ۽ هند جا ‏حڪماء، مسلمانن ۾ اچي داخل ٿيا جن ‏جو جواب ڏيڻ لاءِ مسلمان عاجز هئا ان ‏صورت ۾ حضرت امام رضا ‏‏ انهن ‏سڀني اعتراضن جا جواب ڏنا ۽ ڪٿي ‏مناظرا به ان دور جي خليفه عباسي ‏‏(مامون رشيد) طرفان منعقد ٿيا جن ۾ ‏مختلف مذهبن جا علماء پنهنجي دين ‏جي حقانيت بيان ڪندا هئا پر امام رضا ‏‏ انهن جي پنهنجي ئي ڪتابن منجھان ‏دين اسلام جي حقانيت کي ثابت ڪري ‏انهن کي چپ ڪرائي ڇڏيندا هئا.‏

عباسي خليفن طرفان ان دور ۾ قرآن ‏جي سلسلي ۾ اهو مسئلو اٿاريو ويو ته ‏قرآن مخلوق آهي يا خالق؟ امام رضا‏ ‏جن انهيءَ سياست کي سمجھي ويا ۽ ‏پنهنجي شيعن کي روڪيندا رهندا هئا ‏ته قرآن جي باري ۾ مجادلو ۽ بحث نه ‏ڪريو ۽ جڏهن امام ‏‏ کان سوال ڪيو ‏ويندو هيو ته جواب ۾ فرمائيندا هئا ته: ‏قرآن نه خالق آهي نه مخلوق بلڪه الله ‏جو ڪتاب آهي.(1)‏

قرآن جي تفسير، تاويل ۽ علوم قرآني ‏جي باري بيان ڪيل امام رضا ‏‏ جن ‏جي روايتن منجھان نموني طور هڪ يا ‏ڪجھ روايتون ذڪر ڪندا سين.‏

قرآن جي تفسير پيغمبر اڪرم ‏‏ جي ‏احاديث ذريعي:‏

قرآن ڪريم جي گواهيءَ مطابق قرآن جو ‏حقيقي مفسّر پيغمبر اڪرم ‏‏ جي ‏ذات آهي ۽ سندن اقوال ۽ سنت اسان لاءِ ‏حجّت آهي ۽ اهڙي نموني پيغمبر ‏اڪرم ‏‏ جي اهلبيت‏ جي سنت ۽ ‏انهن جا اقوال به حجّت آهن. ڪيترين ‏ئي جاين تي اهلبيت‏ روايت جي سند ‏کي بيان ڪندي ان روايت کي پيغمبر ‏اڪرم‏ جن کان نقل ڪيو آهي. ‏جيئن:‏

‏1 . امام رضا‏‏ فرمايو ته: پيغمبر اڪرم ‏‏(ص) کان روايت آهي ته آيت ”يوم ندعو کلّ ‏اناس بامامهم“(2)ته هر قوم کان ان جي ‏زماني جي امام، ڪتاب خدا ۽ سنّت ‏پيغمبر‏ جي باري ۾ پڇيو ويندو(3).‏

‏2 . امام رضا ‏‏ پيغمبر اڪرم ‏‏ جن ‏کان روايت ڪن ٿا ته: هن آيت: ” و قفوهم ‏انّهم مسئولون“(4) ۾ حضرت علي ‏‏ جي ‏ولايت جي باري ۾ سوال ٿيندو.‏

تفسير روائي جو هڪڙو قسم، الفاظ ‏جي معنائن جي وضاحت بيان ڪرڻ ‏آهي.‏

جيئن حسين بن خالد روايت ڪري ٿو ته ‏امام رضا‏ هن آيت شريفه: ”اصبروا ‏وصابروا ورابطوا“(5) جي باري ۾ فرمايو ته: ‏جڏهن قيامت ٿيندي ته منادي ندا ڪندو ‏ته صبر ڪرڻ وارا ڪٿي آهن؟ ته هڪڙو ‏گروھ پنهنجي جاءِ تان اٿندو. راوي چوي ‏ٿو مون عرض ڪيو ته: صابر ڪير ‏آهن؟ امام‏ فرمايو ته: اهي ماڻهو ‏جيڪي واجبات کي ادا ڪرڻ ۽ حرام ‏کي ترڪ ڪرڻ تي صبر ڪن ٿا. (6)‏

احمد بن محمد بن ابي نصر روايت ‏ڪري ٿو ته: آيت: ”جئنا ببضاعة مزجاة(7) “ ‏جو مطلب ڇا آهي؟ امام‏ فرمايو: ‏تنگدستي. ڇو ته ڪنعان ۾ ان وقت ‏قحط (ڏڪار) هو ۽ حضرت يعقوب جي ‏اولاد تنگدستي واري زندگي گذاري ‏رهيا هئا.(8)‏

تفسير روائي جو هڪ نمونو قرآني آيتن ‏کي تاريخي واقعات جي وضاحت ۽ ‏انهيءَ جي لاءِ مثال جي طور تي بيان ‏ڪرڻ آهي.‏

ابراهيم بن محمد همداني چوي ٿو ته: ‏امام رضا ‏‏ جي خدمت ۾ عرض ڪيم ‏ته الله سائين فرعون کي ڇو غرق ‏ڪيو؟ جڏهن ته هو خدا جي توحيد ‏‏(وحدانيت) تي ايمان رکي چڪو هو. ‏امام‏ فرمايو ته: عذاب الهي جي پهچڻ ‏کان پوءِ ايمان آڻڻ قبول ناهي هوندو، ‏خداوند عالم ان باري ۾ فرمائي ٿو ته: ” ‏‏… فلا راَوا باۡسنا قالوا آمنّا بالله وحده وکفرنا بما ‏کنّا به مشرکين فلم يک ينفعهم ايمانهم لما راوا ‏باۡسنا “ ۽ فرمايائين ته ”يوم ياۡتي بعض ‏آيات ربّک لا ينفع نفسا ايمانها لم تکن آمنت من ‏قبل او کسبت في ايمانها خيرا “ غرق ٿيڻ مهل ‏چيائين ته جيئن بني اسرائيل ايمان آندو ‏آهي مون به ايمان آندو. ان وقت خدا ‏پاڪ ان کي جواب ڏنو ته ان کان پهريان ‏زمين تي فساد ڪندو هئين هاڻي ‏تنهنجو ايمان فائدي مند ناهي. اسان ‏تنهنجي بدن کي سالم رکندا سين ته ‏جيئن بعد ۾ اچڻ وارن جي لاءِ عبرت ‏هجي.‏

فرعون کي لوھ جو لباس پاتل هو ان ‏جي باوجود خدا ان کي پاڻي ۾ غرق ‏ڪري ڇڏيو.‏

ٻيو سبب اهو ته فرعون حضرت موسى ‏‏ جو سهارو ورتو هو خدا پاڪ فرمايو: ‏اي موسى! اگر فرعون مون کان نجات ‏گھري ها ته ان کي نجات ڏيان ها.(9)‏

‏ بطن ۽ تاويل

علوم قرآني جي مسئلن منجھان هڪ ‏مسئلو قرآني آيتن جي بطن (ڳُجهي ‏معنى) ۽ تاويل آهي. حضرت امام جعفر ‏صادق ‏‏ رسول خدا ‏‏ کان روايت ‏ڪئي آهي ته: ‏

‏” له ظهر وبطن ،فظاهره حکم و باطنه علم، ‏ظاهره انيق وباطنه عميق(10)“ يعني قرآن جو ‏هڪ ظاهر آهي ۽ هڪ باطن. ان جي ‏ظاهر ۾ حڪمت ۽ باطن ۾ علم آهي. ‏هيءُ اهڙو مسئلو آهي جنهن جي باري ‏‏۾ شيعه سنّي متفق آهن.‏

تنهن ڪري جيڪي روايتون تاريخي ‏واقعات (جيڪي قرآن ۾ ذڪر ٿيا آهن) ‏جو مصداق بيان ڪن ٿيون اها انهن ‏آيتن جي تفسير ناهي بلڪه آيت کي ‏هڪ فرد سان ڀيٽڻ آهي ۽ ڪنهن به ‏روايت کي آيت سان ڀيٽ ڏيڻ ان آيت ‏جي عمومي معنى کي محدود نه ٿو ‏ڪري؛ ۽ هڪ مصداق کي بيان ڪرڻ ‏جو مطلب اهو نه هوندو آهي ته باقي ‏مصداقن ( نمونن) جو انڪار ڪيو ‏وڃي.‏

البته هر ڪنهن ۾ اها طاقت نه آهي ته ‏روايتن جي ذريعي قرآني آيتن جي ‏تاويل ڪري ۽ بغير نص (روايت) جي ‏قرآن جي تاويل به نه ٿي ڪري سگھجي. ‏فقط اهي هستيون قرآن جي تاويل ‏ڪري سگھن ٿيون جن جو علم خدا ‏طرفان هجي.‏

ان کان علاوه قرآن جي آيتن جي تاويل ‏ڪرڻ جا شرط آهن. جيئن:‏

‏1 . ظاهري ۽ باطني معنى ۾ رابطي جو ‏هجڻ.‏

‏2 . باطني معنائون، قرآن جي مضمونن، ‏سنت ۽ شرعي قاعدن جي مخالف نه ‏هجن.‏

‏3 . مذهبي عقيدن کي قرآن تي نه ‏مڙهيو وڃي.‏

ابان چوي ٿو ته امام رضا‏ جي خدمت ‏‏۾ پهتس ۽ عرض ڪيم ته: هن آيت: ‏

‏”يا ايّها الّذين آمنوا اطيعوالله واطيعوالرسول واولي ‏الامر منکم(11)“ ‏

جو مطلب ڇا آهي؟ امام‏ فرمايو: علي ‏بن ابي طالب‏. پوءِ خاموش ٿي ويا ۽ ‏گھڻي دير خاموش رهيا، پوءِ مون عرض ‏ڪيو ته: حضرت علي ‏‏ کان پوءِ ڪير ‏آهي؟ پاڻ فرمايائون: حسن ‏‏ اهڙي ‏نموني خاموش ٿيندا رهيا ايستائين جو ‏سڀني امامن جا نالا کنيائون.(12)‏

وشاء روايت ڪري ٿو ته: امام رضا ‏‏ ‏کان پڇيم ته: مولا آئون توهان تان قربان ‏ٿيان، ”فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم مومنين(13) ‏‏“ جي معنى بيان ڪيو. امام‏ فرمايو ته: ‏اهل ذڪر اسان آهيون، ماڻهن کي ‏گھرجي ته اسان کان پڇن. ان تي مون ‏عرض ڪيو ته بس پوءِ اسان سوال ڪرڻ ‏وارا آهيون ۽ توهان اهي آهيو جن کان ‏سوال ڪيو وڃي ٿو. امام ‏‏ فرمايو: ها. ‏پوءِ مون عرض ڪيو ته: پوءِ ضروري ‏آهي ته اسان توهان کان سوال ڪريون؟ ‏امام ‏‏ فرمايو: ها. مون عرض ڪيو ته: ‏پوءِ ضروري آهي ته توهان اسان جي ‏سوالن جا جواب ڏيو. امام ‏‏ فرمايو ته: ‏اهو اسان جو مسئلو آهي جيڪڏهن ‏چاهيو سين ته جواب ڏيندا سين اگر نه ‏چاهيو سين ته جواب نه ڏيندا سين. ڇو ته ‏خداوند عالم جو ارشاد آهي ته: ”هذا ‏عطائنا فامنن او امسک بغير حساب “. ‏

‏1.‏ ‎ ‎‏ توحيد صدوق، ص 223‏

‏2.‏ سورت اسراءَ71‏

‏3.‏ عيون اخبار رضا ج2 ص33‏‎ ‎

‏4.‏ صافات 24‏‎ ‎

‏5.‏ سورت آل عمران 200‏‎ ‎

‏6.‏ تفسير قمي، ج 1 ص 126‏

‏7.‏ سورت يوسف 88‏‎ ‎

‏8.‏ ‏_ تفسير قمي ج2ص192‏‎ ‎

‏9.‏ عيون اخبار رضا ع، ج 2 ص311‏

‏10.‏ ‏_ مسند امام رضا عج1 ص383،382‏‎ ‎

‏11.‏ ‏_سورت نساءَ 59‏‎ ‎

‏12.‏ ‏_ تفسير عياشي ج1ص251‏‎ ‎